Vaccins vormen vandaag de beste verdediging tegen infectieziektes, en zelfs tegen sommige kankers. De behoeften zijn immens. De ontwikkelingsvooruitzichten zijn al even talrijk, zowel wat betreft de preventie als de behandeling. Nieuwe technologieën kunnen het onderzoek, de productie en de toegankelijkheid zelfs verder verbeteren.
Het is onweerlegbaar bewezen: vaccinatie is een van de belangrijkste successen van de moderne geneeskunde. De wetenschap is erin geslaagd om tal van – vroeger dodelijke – infecties onder controle te houden, en zelfs uit te roeien. Terwijl de pokken vorige eeuw nog 300 miljoen dodelijke slachtoffers eisten, is de ziekte veertig jaar geleden helemaal van de aardbol verdwenen. Het ziet ernaar uit dat polio, een andere dodelijke infectieziekte, hetzelfde lot beschoren is. De ziekte waart niet langer rond in Zuidoost-Azië, dat drie jaar geleden officieel poliovrij is verklaard.
Tetanus, difterie, kinkhoest, mazelen, hersenvliesontsteking, longontsteking, griep ... Tientallen vaccins hebben een heel groot deel van de wereldbevolking al immuun gemaakt tegen het infectiegevaar, of hebben de gevolgen ervan afgezwakt. Volgens de WHO redt vaccinatie elk jaar twee tot drie miljoen levens. Gezien de genoemde behoeften en de daaraan verbonden kosten is vaccinatie een van de meest rendabele investeringen op gezondheidsvlak. Alle landen en alle leeftijden doen er hun voordeel mee.
Hoewel een deel van de publieke opinie zich ertegen verzet, zijn vaccins de enige haalbare verdediging tegen epidemieën. De voorbije jaren daalde de vaccinatiegraad van de bevolking constant, waardoor vaccinatie een belangrijke uitdaging is geworden, al was het maar om de heropleving van sommige verdwijnende ziektes, zoals de bof, rode hond of de mazelen te voorkomen. Het aantal gemelde gevallen van die ziektes neemt de laatste vier jaar immers gevaarlijk toe1. Wanneer het over vaccinatie gaat, moeten we alert blijven. De regel is eenvoudig: bijna de hele doelgroep moet tegen een virus worden ingeënt, zo niet dan dreigt het virus op middellange of lange termijn terug te keren. De wetenschappelijke gemeenschap heeft de kritieke drempel vastgelegd op ... 95 %.
Een sterk opkomende markt
Een vaccin is een geneesmiddel zoals alle anderen. De ontwikkeling ervan duurt lang, is ingewikkeld en duur. Ze vereist heel specifieke vaardigheden, geavanceerde apparatuur en aanzienlijke investeringen. In het algemeen neemt de ontwikkeling tussen acht en achttien jaar in beslag en gaat ze gepaard met een gemiddelde investering van naar schatting 800 miljoen euro. Om al die redenen concentreert de activiteit zich rond vier historische spelers, met name GSK, Merck&Co, Pfizer en Sanofi. Zij vertegenwoordigen twee derde van de huidige verkoop, of iets meer dan 27 miljard euro. Een opvallende ontwikkeling: de biotechbedrijven dringen al een aantal jaren binnen in dit strategische segment, en de voorbije maanden nog meer. Ze zijn weliswaar dynamischer, maar hebben niet dezelfde financiële draagkracht noch dezelfde technische expertise als de traditionele farmaceutische groepen. Die laatsten nemen trouwens vaak de meest veelbelovende biotechbedrijven over of gaan er partnerships mee aan. Een ander opvallend kenmerk: Europa is de grootste producent van vaccins (76 %), ver voor Noord-Amerika (13 %) en Azië (8 %). Tekenend voor die overmacht is het feit dat de Europese bedrijven elk jaar twee miljard euro in Onderzoek en ontwikkeling investeren, wat 71 % van de wereldwijde investeringen vertegenwoordigd2.
Dankzij de toenemende vraag en de medische vooruitgang groeit de wereldwijde markt exponentieel. Volgens het consultancybedrijf Alcimed3 zal deze markt bijna 80 miljard euro waard zijn in 2025, tegenover 26 miljard euro in 2011. De uitrol van vaccinatieprogramma’s in ontwikkelingslanden, de komst van therapeutische vaccins en de veralgemening van nieuwe toedieningswijzen zijn de drie belangrijkste hefbomen voor die verandering. De effecten van de toekomstige vaccins tegen COVID-19, die nog niet zijn meegeteld, kunnen het cijfer verder omhoog duwen.
Van infectieziektes ...
Hoewel er regelmatig vooruitgang wordt geboekt, bestaat voor tal van infectieziektes nog altijd geen betrouwbaar vaccin. De twee dodelijkste onder hen, malaria en aids4, bevestigen de regel. Lange tijd was er geen vaccin tegen malaria. Het eerste vaccin tegen die ziekte werd nog maar vijf jaar geleden goedgekeurd. Het is wijdverbreid in de zwaarst getroffen landen van Afrika, maar heeft slechts een beperkte impact. Hiv biedt wel mooie vooruitzichten. Een team van onderzoekers van Scripps Research uit San Diego5 heeft onlangs de ontwikkeling van een experimenteel vaccin afgerond dat in staat is neutraliserende antilichamen aan te maken die inwerken op meerdere stammen van het virus. Het team heeft de ambitieuze oplossing al succesvol getest op konijnen en past ze binnenkort toe op mensen.
Net als het nieuwe coronavirus vormen de terugkerende virale infecties de grootste uitdaging voor vaccinonderzoek. Ebola is ongetwijfeld een van de meest virulente virussen, met een gemiddelde letaliteit van ongeveer 50 % (het heeft een letaliteit van 90 % bereikt in sommige endemische regio’s). In november vorig jaar werd een eerste preventief vaccin goedgekeurd, en nu aanbevolen voor volwassenen van 18 jaar en ouder. Ook al blijven er twijfels bestaan over de duur van de opgewekte immuniteit, toch ligt de klinische doeltreffendheid van het vaccin tussen 65 en 100 %. Dat is een hoog, maar nog onvoldoende niveau. Het vaccin richt zich namelijk op maar één stam, de zogenaamde Zaïre Ebola virus, zoals ook het geval was met het tweede type vaccin dat deze zomer is goedgekeurd voor volwassenen en kinderen van één jaar en ouder. Binnenkort komt er misschien een permanente oplossing. Amerikaanse onderzoekers6 hebben onlangs preklinische resultaten gepresenteerd van een nieuw, universeel vaccin. Dat vaccin is doeltreffend tegen de vier stammen die mensen besmetten.
... tot chronische aandoeningen
Of het nu de preventie of behandeling betreft, er zijn tal van mogelijkheden met vaccins, onder meer op het gebied van oncologie. Verschillende profylactische vaccins kunnen lever- en baarmoederhalskanker al gedeeltelijk of volledig voorkomen. Ook al behandelen ze die pathologieën niet rechtstreeks, toch beschermen ze de bevolking door haar te wapenen tegen de potentieel dodelijke gevolgen van hepatitis B en het humaan papillomavirus, ten minste in hun meest kritieke vormen (HPV 16 en 18 veroorzaken 70 % van de kankers en precancereuze letsels aan de baarmoederhals). Wat nog verrassender is, is dat vaccinatie indirect kan worden gekoppeld aan de behandeling van verschillende kankers in de metastasefasen, zoals longkanker. Een team van Franse onderzoekers7 zou een behandeling gevonden hebben die de weerstand tegen immunotherapieën kan verminderen met behulp van een vaccin dat doorgaans tegen gastro-enteritis wordt aanbevolen. Het vaccin is in staat om in vitro de immunogenetische dood van kankercellen te veroorzaken. Door het te combineren met een klassieke immunotherapie lokt het eveneens in vivo een sterke immuunreactie tegen tumoren uit, terwijl het op z’n eentje niet doeltreffend was. Die vernieuwende benadering is al getest op dieren en kan veel patiënten helpen (immunotherapie werkt maar in 10 tot 25 % van de gevallen).
Op grotere schaal worden chronische aandoeningen een afzonderlijk onderzoeksdomein. Een ander Frans team werkt momenteel aan een vaccin dat de samenstelling en werking van de darmflora kan beïnvloeden8. Het vaccin, dat op muizen is getest, blijkt een beschermend effect te hebben tegen chronische ontstekingen zoals de ziekte van Crohn, diabetes en obesitas. De onderzoekers beweren dat de ingezette strategie bij mensen kan worden gebruikt.
De beloften van de technologie
Als een echte deeltjesversneller gaat de technologische revolutie de huidige veranderingen een duwtje in de rug geven. Los van COVID-19 zit een nieuwe generatie van vaccins in de pijplijn. Volgens experts kan de zogenaamde mRNA-technologie op allerlei manieren worden ingezet tegen tal van ziektes, onder meer tegen kanker. Dit soort producten is mogelijk sneller te ontwikkelen, minder duur om te vervaardigen, maar vooral doeltreffender en veiliger. Een andere doorbraak is dat de digitale transformatie aanzienlijke gevolgen zal hebben voor het productieproces van vaccins. Die structurele verandering helpt de productiekosten verlagen en verbetert tegelijk de productiviteit van fabrieken. In de hele wereld investeren de grote farmaceutische producenten massaal om flexibele en gedigitaliseerde sites te creëren die voldoen aan de vereisten van de industrie 4.0.
Bepaalde innovatieve procedures helpen ook om vaccins beter onder de bevolking te verspreiden. De internationale alliantie Gavi en de Londense start-up Simprints willen samen de opvolging van de inentingen bij kinderen in ontwikkelingslanden verbeteren door kinderen makkelijker te identificeren via hun digitale vingerafdrukken. De ingezamelde gegevens zouden in een elektronisch medisch dossier terechtkomen dat snel kan worden geraadpleegd. Uit de eerste tests in Bangladesh, Zambia, Nepal en Benin blijkt dat de technologie voor biometrische herkenning die door de Britse sociale onderneming is uitgewerkt, heel doeltreffend is (99 %). Volgens Gavi krijgen 20 miljoen kinderen momenteel geen vaccins omdat ze geen officiële identiteit hebben.
Als universeel en tijdloos goed is vaccinatie een van de belangrijkste manieren om de volksgezondheid en duurzame ontwikkeling te bevorderen. Ze kent veel recente innovaties en vormt zo een van de grootste beloften van de moderne geneeskunde. Als geïnformeerde waarnemer wil Candriam de meest relevante en zinvolle initiatieven voor de gemeenschap ondersteunen. De vermogensbeheerder gaat te rade bij een netwerk van deskundigen om de ondernemingen die de oplossingen van morgen zullen produceren, te identificeren, begeleiden en waarderen.
COVID-19, een schoolvoorbeeldCOVID-19 bundelt in zich alle uitdagingen met betrekking tot vaccinatie ... met daar bovenop een hoogdringende gezondheidssituatie. Al tien maanden worden onderzoekers uit de hele wereld gemobiliseerd om een doeltreffende behandeling te ontwikkelen. Ze maken daarbij gebruik van ongeziene ontwikkelingswijzen om tijd te winnen. Minder dan een jaar nadat de eerste gevallen in China opdoken, bevindt een dertigtal kandidaat-vaccins zich in een vergevorderde ontwikkelingsfase. Met uitzondering van de Chinese en Russische vaccins, waarvoor de klinische gegevens nog moeten worden gevalideerd door de internationale wetenschappelijke gemeenschap, zijn de slaagkansen het grootst in de Verenigde Staten, waar twee laboratoria, Moderna en Pfizer*, eind november een goedkeuring bij de FDA hebben aangevraagd. Het blijft de vraag binnen welke termijn de toezichthouders op de volksgezondheid de gegevens zullen bestuderen en al dan niet hun toestemming zullen geven. Daarna komen de productie en de massadistributie. Zodra het kostbare goed beschikbaar is, zullen sommige essentiële of kwetsbare groepen van de bevolking waarschijnlijk als eerste worden ingeënt. Het gaat bijvoorbeeld om oudere personen, chronisch zieken, medewerkers uit de gezondheidszorg of beroepen die de goede werking van de openbare dienstverlening verzekeren. Gezien de enorme onzekerheid is het onmogelijk om zich over een termijn uit te spreken. Een ding is zeker: de aanvaarding door de bevolking wordt een fundamentele factor om de pandemie in te dammen. De WHO gaat volop de strijd aan met desinformatie en kan daarbij rekenen op de steun van bepaalde populaire sociale media. Twee initiatieven verdienen onze aandacht. De Facebook-groep verbiedt voortaan reclame die vaccinatie ontmoedigt op al zijn kanalen, terwijl YouTube leugenachtige video’s over het toekomstige vaccin systematisch verwijdert. * Pfizer ontwikkelt zijn vaccin in samenwerking met het Duitse bedrijf BioNTech. |
Naar nieuwe therapeutische benaderingenDe medische vooruitgang schept tal van nieuwe mogelijkheden. Nieuwe technieken hebben de afgelopen jaren de ontwikkeling van efficientere producten mogelijk gemaaktdie ook veiliger zijn. Van deze technieken hebben genetische engineering, recombinant-vectoren, omgekeerde vaccinatie en verzwakte vaccins een grotere kans op succes De laatste twee zijn trouwens met succes gebruikt om vaccins te ontwikkelen tegen dengue koorts en de invasieve meningokokken B-infecties . De onbekende en gewantrouwde adjuvanten laten toe om de opgewekte immuunreactie te versterken en te richten naargelang het beoogde micro-organisme. Ze werden lange tijd op basis van aluminium gemaakt, maar de komst van lipideadjuvanten schept vandaag nieuwe perspectieven. Ze zijn bijvoorbeeld onlangs gebruikt in de samenstelling van vaccins tegen infecties door het papillomavirus of gordelroos. Naar verwachting zullen ook de toedieningswijzen aanzienlijk veranderen, met patches op de huid of via de (orale, nasale, sublinguale, rectale of vaginale) slijmvliezen. Die nieuwe manieren om mensen immuun te maken, bestaan voor een deel al. Ze stimuleren de immuunreactie en vergroten het comfort van de patiënten. Een andere grote uitdaging is de optimalisatie van de inentingen. Daarvoor moeten nieuwe meer gepersonaliseerde vaccinatiestrategieën worden uitgerold. Behalve zwangere vrouwen zijn de voornaamste doelgroepen oudere personen, mensen met een zwak immuunsysteem en personen die via hun verzorging een infectie kunnen oplopen. Enkele baanbrekende innovaties kunnen daaraan bijdragen, in de eerste plaats een nieuw vaccin tegen de griep, waarvan de dosis griepvirussen viermaal hoger is dan de klassieke versie (60 microgram tegen 15). Het vaccin is momenteel beschikbaar in Noord-Amerika, waar het wordt ingezet om 65-plussers in te enten. |
[1] Tussen 2016 en 2019 is het aantal gemelde gevallen van mazelen gestegen met 476 % (bron: WHO).
[3] Alcimed (2016). The changing world vaccine market: from innovative technologies to therapeutic vaccines.
[4] Tuberculose veroorzaakte vorig jaar 1,2 miljoen overlijdens; 770.000 mensen stierven aan hiv-gerelateerde ziektes (bron: WHO).
[5] Scripps Research (2019). Vaccination with Glycan-Modified HIV NFL Envelope Trimer-Liposomes Elicits Broadly Neutralizing Antibodies to Multiple Sites of Vulnerability.
[6] Cincinnati Children's Hospital Medical Center (2020). A Bivalent, Spherical Virus-Like Particle Vaccine Enhances Breadth of Immune Responses against Pathogenic Ebola Viruses in Rhesus Macaques.
[7] Centre de Recherche de Cancérologie de Lyon / Centre Léon Bérard / Gustave Roussy (2019). Repurposing rotavirus vaccines for intratumoral immunotherapy can overcome resistance to immune checkpoint blockade.
[8] Institut Cochin (2019). Flagellin-elicited adaptive immunity suppresses flagellated microbiota and vaccinates against chronic inflammatory diseases.